Al lang voor de Middeleeuwen zijn er onder de Romeinen gelegerd in Fectio (fort Vechten) misschien al enkele Christenen. Maar voor het overige overheerst een mengsel van Romeinse en natuurgodsdienst.
De Romeinse geschiedschrijver Tacitus, zelf gewend aan forse tempels en dito beelden, observeert over onze streken: “Ze vinden het kennelijk niet in overeenstemming met de goddelijke majesteit om hun goden binnen muren op te sluiten of ze met menselijke trekken weer te geven. Hun heilige plaatsen zijn bossen en bosschages, en ze noemen de onzichtbare aanwezigheid die alleen te zien is voor wie aanbidt: god.”
Pas aan het eind van de zevende eeuw doet het christendom met de veroveringen door de Franken echt zijn intrede in onze regio. En met het christendom, komen de kerkgebouwen. Het Kromme Rijn gebied is in de achtste en negende eeuw zelfs buiten het bisdom vermaard om zijn rijkdom aan kerken. Onder deze kerken behoren die van Houten en Werkhoven tot de alleroudste.
Zoals veel kerken in deze periode, is ook de eerste kerk van Houten een “eigenkerk”, dat wil zeggen privébezit van de wereldlijke stichter. Zo’n stichter moet de kerk van voldoende goederen voorzien voor het onderhoud van zowel het gebouw als de geestelijke. De eigenaar kan bovendien de kerk met de bijbehorende goederen verkopen, laten vererven of wegschenken. Als de voortgang van de kerkdiensten maar gegarandeerd blijft. Houten heeft dus al vroeg voldoende inwoners om het stichten van zo’n kerk de moeite waard te maken. Wel is dit eerste bouwsel een eenvoudige zaalkerk, een houten gebouw dat lijkt op de hoeven die erom heen staan.
In een bewaard gebleven goederenlijst uit 870 die opsomt wat de bisschop voor de Noormannenheerschappij van 857 al in bezit had, lezen we dat ene Herlulfus de kerk van Houten, samen met 5 hoeven land (ruim 68 ha!) aan de bisschop van Utrecht had geschonken. Of Herlulfus ook degene is die kerk heeft gesticht, blijft in nevelen gehuld. De bisschop schenkt de Houtense kerk, samen met de tienden van Houten en ‘t Goy later aan het kapittel van Sint Marie in Utrecht.