Versterkte boerderijen in Houten.
Kaart-Houten-2021Behalve de twaalf kastelen hebben er binnen de gemeente Houten ongeveer vijftien verdedigbare boerderijen gestaan. Van een aantal van deze boerderijen is bekend dat ze al in de 14e eeuw waren opgetrokken uit baksteen en voorzien van een omgrachting, soms met poortgebouw.
De bouwkundige verschillen tussen versterkte boerderijen en eenvoudige kastelen zijn soms moeilijk aan te geven. Dat onderscheid in benaming heeft vaak meer te maken met de status van de eigenaar/bewoner dan met kenmerken van de bebouwing. Personen van adellijke afkomst noemden hun versterkte stenen behuizing veelal “kasteel”. Bewoners van niet-adellijke afkomst woonden in “versterkte boerderijen”.
Sommige kastelen en versterkte huizen hadden, mede vanwege hun dikke muren, ook een militaire functie. De bakstenen muren van versterkte boerderijen waren meestal veel dunner en boden, samen met de gracht en eventueel een toegangspoort, slechts een beperkte mate van bescherming aan de bewoners.
De Beesd
Ligging De Beesd. De boerderij stond aan de Achterdijk te Schalkwijk, in de polder Blokhoven.In 1441 was Johan (Jan) van Beesde de eigenaar.
Biesterhofstede
De gracht is deels nog zichtbaar. Detail kaart van Jan van Diepenem 1634 (HUA). De boerderij lag aan de Schalkwijkseweg 22 te Schalkwijk.. De hofstede wordt vermeld in de periode 1349-1444.
Het had een gracht en een poortgebouw. Sinds 1832 is de boerderij niet meer zichtbaar op de kadasterkaart.
Blasenburg/Blasenborgh
Zie ook: Tekening van L.P. Serrurier 1749 (HUA)
De boerderij was gebouwd ter hoogte van de Waalseweg 33 in Tull en ’t Waal. Al in 1310 wordt Henric van Blasenborch genoemd. In 1394 was Johan van den Spiegel leenheer.
Boerderij Blasenburg had een gracht en een poortgebouw. De versterkte boerderij is in de tweede helft van de 18e eeuw verdwenen.
Boerderij Blokhoven
De naam is afgeleid van ‘beloken hoeve’ en stond aan de Achterdijk 7 te Schalkwijk. De hofstede komt al in 1296 in de bronnen voor en is oorspronkelijk een Culemborgs leen.
De oudst bekende belening is van rond 1400 als Jan van Blokhoven werd beleend met het huis. In een koopakte van 1495 werd het omschreven als ‘huysinge en hofstede van Blockhoven met boomgaard, gracht en duyfhuys en het land’.
De boerderij bestaat nog.
Grijpenstein
De hofstede werd ook wel Gripensteyne genoemd, aan Lange Uitweg 57 in Tull en ’t Waal.
Het werd voor het eerst vermeld in 1382, was vanouds een Stichts leen en vermoedelijk gebruikt door de bisschop van Utrecht als “open huis”. In 1394 werd de hofstede beleend door Otto van Asperen. In 1415 is er sprake van een gracht.
Ook deze hofstede bestaat nog.
De Grote Geer
De voormalige boerderij staat aan de Snoeksloot 62-64 te Houten.
Archeologische vondsten hebben aangetoond dat er tussen 1400 en 1450 al een hofstede heeft gestaan.
Hennesprong
Deze hofstede werd ook wel Hennenspronc, Hindensprunc of Hindensprong genoemd en ligt aan de Rietdijk 8 te Houten. De boerderij werd In 1247 verkocht aan het Duitse Huis Utrecht en kwam in 1419 in bezit van het Utrechtse kapittel van Oudmunster. Het behoorde tot het gerecht Loerik, lag aan de oostkant van de Rietsloot en was bereikbaar via een doorwaadbare plaats in de sloot. Vermoedelijk was er een gracht.
Loerickerhofstede
De boerderij lag in het gerecht Loerik, vermoedelijk tussen de Binnenweg en de Beusichemseweg.
In de 12e eeuw was het een Vroonhof. Dat was de voorname hoeve van een landsheer, van waaruit de omringende landbouwgronden werden geëxploiteerd volgens het hofstelsel. De arbeid werd gedeeltelijk door horige boeren verricht. Wanneer de hofstede verdween, is niet bekend.
Oostrummerhofstede
Deze versterkte hofstede was gebouwd aan het eind van het Groenedijkje in ‘t Goy. De boerderij was vanaf de 10e eeuw tot 1630 in het bezit van het geslacht Van Oostrum.
De hofstede is lang geleden al verdwenen.
Overdam
De hofstede Overdam staat aan de Rietdijk 5 te Houten.
Overdam kwam al in 1263 als familienaam voor toen de Utrechtse broederschap van de Heilige Drievuldigheid een stuk land onder Loerik in erfpacht gaf aan Willem Overdamme, een familienaam verwijzend naar een dam in de Rietsloot. Het land wordt in 1357 verkocht aan Rumer Uten Goye. Uiteindelijk werd Overdam in 1418 overgedragen aan het kapittel van Oudmunster. De hofstede Overdam had een gracht en een poortgebouw.
Schoneveld
Het dwarshuis van de boerderij (PK)
Boerderij Schoneveld ligt aan de Leedijk 1 te Houten.
Het was een bisschoppelijk leen met 24 morgen land. In 1382 werd het goed in leen gehouden door Evert van Scoenevelt. Hij trad in 1398 op als schout van Houten en ‘t Goy. Boerderij Schoneveld staat ook wel bekend als Westrummerweide, maar behoorde tot Houten. Het werd begrensd door de Leesloot, ook wel Leegraeff genoemd. De hofstede bezat een gracht en een poortgebouw.
De Stenen Poort
De hofstede staat aan de Warinenpoort 90 te Houten. ‘De Stenen Poort’ heeft haar huidige naam ontleend aan het 16e eeuwse poortgebouw. In een vermelding in 1603 heette de boerderij ‘Bovit’ en is van oorsprong middeleeuws. Het moet een verdedigbaar boerderijcomplex zijn geweest. Het poortgebouw en een klein deel van de omgrachting zijn nu nog te zien.
Tiellandt
De hofstede heeft gestaan op de plek waar de moderne Houtense woonwijk Tiellandt is gebouwd. De eerste vermelding stamt uit 1392, maar al rond 1600 is de hofstede verdwenen. Er heeft een gracht omheen gelegen.
Tull
Deze hofstede heeft in de bebouwing van het middeleeuwse gehucht Honswijk gestaan, vermoedelijk gebouwd in de 12e en eerste helft van de 13e eeuw. De kapittels van de Dom en van Oudmunster hadden in die tijd belangen. Daarna kreeg het geslacht Ten Goye invloed op de hofstede. In 1317 valt de boerderij onder het gerecht Hagestein. In 1338 gaat het naar de heer van Culemborg en komt de hofstede onder het gerecht Honswijk. De boerderij is lang geleden verdwenen.
Ter Weide
Zie ook: Detail kaart van Jan van Diepenem 1634 (HUA)
De hofstede heet tegenwoordig boerderij ‘Voorzorg’ aan de Waalseweg 33 in Tull en ’t Waal. Het wordt in 1435 vermeld als monumentale dwarshuisboerderij met een tweedelig voorhuis, twee hooibergen en een aantal schuren. De hofstede had een gracht en een poortgebouw.
Wickenburgh
Huize Wickenburgh, Wickenburghseweg 19 in ’t Goy.
Wickenburgh had middeleeuwse voorgangers, zoals de in baksteen uitgevoerde hofstede Westenstein. In de 14e eeuw veranderde die naam in de hofstede Wickenburgh. In 1409 komt Wickenburgh in bezit van Willem van Oostrum. Om de hofstede Wickenburgh heeft een gracht gelegen.
Wulverbroek
Links detail van de voorgevel, rechts het bakhuis.
Hofstede Wulverbroek ligt aan de Oudwulfseweg 17 te Houten. De boerderij ligt in het ontginningsgebied Wulverbroek uit de 12e eeuw. De versterkte boerderij werd in de 16e eeuw gebouwd, schuin tegenover het al bestaande kasteel Oud Wulven. De boerderij had een gracht en waarschijnlijk ook een poortgebouw. Sporen van de gracht zijn nog als verdieping in het landschap zichtbaar. Het huis heeft indrukwekkende, grote kelders met kruis- en tongewelven, vermoedelijk ouder dan de boerderij.
Landlust
De kelder onder het voorhuis. Landlust ligt aan de Veerweg 2 te Schalkwijk, op een natuurlijke verhoging in de uiterwaarden van de Lek. Boerderij Landlust had een voorganger, waarschijnlijk al uit de eerste helft van de 15e eeuw. Uit die tijd dateert nog de monumentale kelder onder het voorhuis. De oorspronkelijke middeleeuwse boerderij fungeerde ook als herberg. Late reizigers konden in de herberg overnachten als de stadspoorten van Culemborg bij zonsondergang sloten en het pontveer uit de vaart was. De herbergier was tevens boer.
